Eser Özetleri: İslamiyet Öncesi Türk Edebiyatı Eserleri

1. İslamiyet Öncesi Türk Destanları

•  Altay – Yakut Dönemi

Yaradılış Destanı

➣ 19. yy.da Alman asıllı Rus Türkolog Wilhelm Radloff tarafından Şamanist Altay Türklerinden derlenen destan, aslında bütün Türk kavimlerinin asırlardan beri ortaklaşa oluşturduğu bir ürün olarak kabul görmektedir.

➣ Destanda, dünyanın nasıl yaratıldığı, evrenin düzeninin nasıl olduğu, insanların ne şekilde meydana geldiği, Tanrı ve şeytan arasındaki diyalog, şeytanın kötülüğü temsil ettiği ve Tanrı’nın gücü karşısında yetersiz kaldığı anlatılmaktadır.

• Sakalar Dönemi

Alp Er Tunga Destanı

➣ MÖ 7. yy.da Türk-İran savaşlarında ün kazanmış, İran ordularını defalarca mağlup etmiş Saka (İskit) Türklerinin ünlü hükümdarı Alper Tunga’nın yiğitliklerini anlatır.

➣ MÖ 624 yılında Türk-İran savaşlarında İran hükümdarı Keyhüsrev tarafından hileyle öldürülen Alp Er Tunga, İran kaynaklarında Afrasiyab olarak geçer.

➣ Alp Er Tunga’nın ölümü üzerine söylenmiş bu sagu/destan Divanü Lügat’it-Türk’te geçer. Ancak bununla ilgili asıl bilgi “Şehname” adlı İran destanında vardır.

Şu Destanı

➣ MÖ 4. yy.da yaşadığı düşünülen Saka Türklerinin hükümdarı “Şu”nun hayatı, tarihî kişiliği etrafında şekillenen destanda; Saka Türklerinin Makedonya Kralı Büyük İskender’le olan savaşları ve Şu’nun yiğitliği anlatılır.

➣ Eserde bazı Türk boylarının adlarının nereden geldiği, Oğuz boyları ve Türkmenlerin kaynağı hakkında bilgi verildikten sonra, Büyük İskender’in ordusunun Türklerce yenilgiye uğratıldığı dile getirilir.

➣ Destan, 11. yüzyıla kadar Türkler arasında yaşamış ve bu yüzyılda Kaşgarlı Mahmut tarafından derlenip yazıya geçirilmiştir. Destanla ilgili bilgileri Divanü Lügatı’t-Türk’ten öğreniyoruz.

• Hun Dönemi

Oğuz Kağan Destanı

➣ Destanda; MÖ 209 -174 yıllarında hükümdarlık yapmış olan Hun hükümdarı Mete’nin hayatı, yiğitlikleri, Orta Asya’da Türk birliğini nasıl sağladığı, Hun İmparatorluğu’nu nasıl kurduğu ve genişlettiği, ölümünden önce ülkesini oğulları arasında nasıl bölüştürdüğü anlatılır.

➣ Türk destanları içinde elimizde büyük bir parçası bulunan en önemli destandır. Türklerin İslamiyet’i kabulünden sonra da Oğuzname adıyla anlatılmaya devam etmiştir. Destanla ilgili bilgileri Moğol tarihçisi Reşidüddin’in Camiü’t-Tevârih ve Ebbulgazi Bahadır Han’ın Şecere-i Terakime adlı eserlerinden öğreniyoruz.

Attila Destanı

➣ Batı Hun hükümdarı Attila’nın fetihleri ve mücadeleleri etrafında oluşmuştur. MS 5. yy.da Avrupa’ya korkulu yıllar yaşatan Attila, Rusya’dan Fransa’ya kadar bütün Avrupa’yı almış, Roma’ya kadar uzanmıştır. Destanda onun ölümüyle ilgili söylenen ağıtta bir ölüm feryadı değil, kahramanlıkları öne çıkarılmaktadır.

• Göktürk Dönemi

Bozkurt Destanı

Destanda; ailesinin tamamı öldürülmüş bir Türk çocuğunun dişi bir kurt (Asena) tarafından beslenmesi, onunla evlenmesi sonucu Göktürklerin yeniden türeyişi anlatılır.

Ergenekon Destanı

➣ Bozkurt destanının devamı niteliğindedir. Tatarların saldırısına uğrayıp yok edilen Göktürklerden sağ kalan iki ailenin Ergenekon denilen yere sığınması, orada dört yüz yıl kalıp çoğalması, sonra da demir bir dağı eriterek oradan çıkıp intikamlarını alması anlatılır.

➣ Destan, 13. yy.da Moğol tarihçisi Reşidüddin tarafından yazıya geçirilmiştir. Yazarın Camiü’t-Tevârih adlı bu eserindeki rivayet Farsçadır.

• Uygur Dönemi

Türeyiş Destanı

➣ Destanda; eski Hun hanlarından birinin, sadece tanrı ile evlenebileceklerine inandığı iki güzel kızını, tanrı sandığı bir kurtla evlendirmesi sonucu türeyen Uygur nesli anlatılır.

➣ Kurttan türeme motifi yönüyle Bozkurt destanıyla benzerlik gösterir.

Göç Destanı

➣ Türeyiş destanının devamı niteliğinde olan ve Uygurların ana yurtlarından göç edişini anlatan destanın hikâyesi şöyledir:

Uygur hakanı Çinlilerle yaptığı savaşlara son vermek için Çin prensesiyle evlenmek ister, Çinliler de bu prenses karşılığında Türklerce kutsal sayılan bir Yada Taşı’nı alır. Kutsal olan bu taşın verilmesiyle meydana gelen uğursuzluk Uygurlarda büyük bir kıtlık ve kuraklığa neden olur. Bunun üzerine Uygularlar ülkelerinden göç ederek Beşbalıg bölgesine yerleşir.

➣ Destanın en önemli özelliği değersiz bir taş parçasının bile hiçbir şey uğruna düşmana verilmeyeceği inancını anlatmasıdır.

• Altay Türkleri

Siyenpi Destanı

➣ Daha çok Altay Türkleri arasında yaygınlık kazanan bu destanda; 2. yy. ortalarında yaşamış ve adı Çin kaynaklarında Ta-şe-hoay olarak geçen Siyenpi yabgusunun (hükümdar) efsaneleşmiş hayatı anlatılır.

2. Göktürk Yazıtları

➣ 8. yüzyılda dikilen bu yazıtlar Göktürklere aittir.

➣ Türk edebiyatının ilk yazılı metinleridir.

➣ “Türk” adının geçtiği ilk metinlerdir.

➣ Anıtlar; yazılı olduğu için Türk dilinin, Göktürklerin tarihinden söz ettiği için Türk tarihinin, idarecilerin halka hitabı söz konusu olduğu için hitabet sanatının ve yönetimdekiler kendi hatıralarından söz ettiği için anı türünün ilk örneği kabul edilir.

➣ Günümüzde Moğolistan’ın kuzeydoğusundaki Orhun Vadisi’nde bulunmaktadır.

➣ Yazıtlar; “Göktürk Kitabeleri, Göktürk Yazıtları, Orhun Anıtları, Orhun Yazıtları, Orhun Abideleri” olarak da adlandırılır.

➣ Bu devirden kalma birçok eser olsa da en önemlileri, sonsuzluğu simgelediğine inanılan ve üzerine yazılan Bengü Taşlardır. Bu taşlardan en ünlüleri, Göktürk Yazıtları olarak anılan, Tonyukuk, Kül Tigin ve Bilge Kağan yazıtlarıdır.

➣ Metinlerin yazarı Yollug Tigin’dir.

➣ 38 harfli Göktürk alfabesiyle yazılmıştır. Kitabelerin bir yüzü Çince diğer yüzleri Türkçe yazılmıştır.

➣ Yabancı etkilerden uzak, yalın bir dil kullanılmıştır.

➣ Satırlar, yukarıdan aşağıya yazılmış ve sağdan sola istif edilmiştir. Sadece Tonyukuk Anıtı soldan sağadır.

➣ Yazıtlarda; Bilge Kağan’ın kardeşi Kül Tigin’le birlikte Çinlilere karşı yaptıkları bağımsızlık savaşı, Göktürk devletinin yeniden kuruluşu, Türk milletinin bütünlüğünün yeniden sağlanması için verdikleri mücadele anlatılır.

➣ Abidelerde Türk milleti, kültürel kimliğine sahip çıkmaya çağrılır. Tarihten örnekler verilerek, Çinlilerin Türkler üstünde oynadıkları oyunlar anlatılır. Birlik ve beraberlik çağrısı yapılır.

➣ Dinî ve din dışı konuları içerir, söz konusu din “Gök Tanrı” inancıdır.

➣ Edebiyat, tarih, coğrafya gibi dallara kaynaklık etmektedir.

➣ Eserde Türklerin yaşama biçimine, hayatı tarzına ait bilgiler mevcuttur.

➣ Anıtların varlığından ilk kez tarihçi Cüveyni 12. yy.da Tarih-i Cihan-Kûşa adlı eserinde söz etmiştir.

➣ Bu eserleri bilim dünyasına ilk kez 1722’de İsveçli Subay Strahlenberg tanıtmış, ancak taşlardaki yazıları okuyamamıştır.

➣ Kitabelerdeki yazıyı 1893’te çözümleyip bunların Türklere ait olduğunu ortaya koyan ise Danimarkalı bilim adamı Wilhelm Thomsen’dir. Taşların bir cephesi Çince yazıldığı için Thomsen, bu satırlardan yola çıkarak ilk olarak Tengri, Kül Tigin ve Türk kelimelerini okuyup çözmüş daha sonra tümümü okumayı başarmış ve Danimarka Kraliyet Akademisi bülteninde bu konuda bilgiler vermiştir.

Göktürk Yazıtları üç ana taştan oluşur:

Vezir Tonyukuk Anıtı

➣ 720 yılında Vezir tonyukuk tarafından dikilip yazılmıştır.

➣ Eser, anı-tarih karışımı bir metindir.

➣ Tonyukuk’un konuştuğu bu anıtta bir devlet adamı gözüyle dönemin tarihi ele alınır; bunlar hatıra ve nasihat üslubuyla yalın bir dille ifade edilir.

➣ Tarih ve anı türünün ilk örneği kabul edilir.

Kül Tigin Anıtı

➣ 732 yılında Bilge Kağan tarafından diktirilmiş ve Yolug Tigin tarafından yazılmıştır.

➣ Yazıtta Bilge Kağan; Göktürk tarihine ait olaylar ve sorunları ele almış, topluma birlik, beraberlik mesajı vermiştir.

Bilge Kağan Anıtı

➣ 735 yılında oğlu Tenri Kağan diktirmiş ve Yolug Tigin yazmıştır.

➣ Bilge Kağan’ın ağzından devletin nasıl büyüdüğü, Türk milletine mesajları ve Kül Tigin’in ölümünden sonraki olaylar ilave edilmiştir.

Yazıtların Önemi 

➣ Türk adının geçtiği ilk metin

➣ Türk edebiyatının /dilinin ilk yazılı

metni

➣ Hitabet ve anı türünün ilk örneği

➣ Türk tarihinin önemli bir yazılı

kaynağı

➣ Tarihî, siyasi bir nutuk örneği

➣ Hükümdarın millete hesap verdiği

demokrasi göstergesi

Bu taşlarda;

➣ Göktürk alfabesi

➣ Gelişmiş, sanatlı bir dil

➣ Hitabet üslubu

➣ Anı – tarih karışımı bir içerik

➣ Sağdan sola ve yukarıdan aşağıya yazı biçimi

➣ Bir yüzeyinde Çince metin bulunmaktadır.

3. Yenisey Yazıtları

➣ 6. yüzyılda Yenisey Irmağı çevresinde yaşayan Kırgızlara ait birkaç mezar taşından oluşan kitabelerdir.

➣ Gelişmiş bir dil ve cümle yapısının olmadığı bu taşlarda sadece bazı kelimelere ve isimlere yer verilmiştir.

➣ Yazınsal değeri az olan bu taşlar, Türklerde balbal dikme geleneğinin çok eskilere dayandığını göstermektedir. (Balbal: Eski Türklerde kişinin anılması için mezarının etrafına dikilen taş.)

➣ Edebî metin özelliği göstermediği için ilk yazılı belgelerimiz olarak Göktürk Yazıtları tarihe geçmiştir.

4. Uygur Metinleri

➣ Uygur Dönemine ait en önemli eserler şunlardır:

Sekiz Yükmek (Sekiz Yığın): Budizm’in inanç ve felsefesi anlatılır.

Altun Yaruk (Altın Işık): Budistlerin kutsal kitabıdır.

Irk Bitig (Fal Kitabı): Manihazim dinine ait bir fal kitabıdır.

Kalyanamkara ve Papamkara: (İyi Düşünceli Şehzadeyle Kötü Düşünceli Şehzade) İki kardeş arasında geçen Budizm ile ilgili bir hikâyedir.